Nationale en internationale kaders
Open science gaat over het beschikbaar stellen van onderzoeksresultaten (open access) en zorgvuldige omgang met de data die je tijdens je onderzoek verzamelt (datamanagement). Open science zorgt ervoor dat kennis, data en methoden van onderzoek breed toegankelijk zijn, zodat anderen hierop voort kunnen bouwen.
Onderstaand vind je diverse relevante documenten met betrekking tot open science in Nederland en deels specifiek voor het praktijkgericht onderzoek.
Er zijn verschillende manieren om onderzoeksresultaten open access te publiceren. Regieorgaan SIA volgt het beleid van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) over open access. De afgelopen jaren hebben de Nederlandse overheid en onderzoeks- en financieringsorganisaties open science als speerpunt geformuleerd in het gezamenlijk Nationaal Programma Open Science (NPOS).
De Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities, opgesteld in 2003, is een van de belangrijkste documenten binnen de open access-beweging. De verklaring pleit ervoor dat wetenschappelijke kennis, inclusief publicaties en onderzoeksdata, vrij toegankelijk moet zijn voor iedereen. Dit betekent dat wetenschappelijke informatie zonder financiële, juridische of technische beperkingen beschikbaar moet zijn en dat gebruikers deze vrij mogen kopiëren, verspreiden en gebruiken, mits de originele auteur correct wordt erkend.
De verklaring definieert open access als het publiceren van wetenschappelijke resultaten in digitale formaten, vrij van restricties op toegang en hergebruik. Het moedigt wetenschappers en instellingen aan om zich in te zetten voor open publicatiemodellen en om bestaande juridische en technische barrières te doorbreken.
Ondertekenaars, waaronder universiteiten, onderzoeksinstellingen en financieringsorganisaties, verbinden zich ertoe om open access te bevorderen binnen hun beleid en infrastructuur. Dit heeft geleid tot talrijke institutionele repositories en een bredere acceptatie van open access-tijdschriften.
De Berlin Declaration wordt beschouwd als een mijlpaal in de open science-beweging en heeft de basis gelegd voor latere initiatieven zoals de San Francisco Declaration on Research Assessment (DORA) en de Barcelona Declaration on Open Research Information.
Berlin Declaration
De Barcelona Declaration on Open Research Information (2024) bouwt voort op eerdere open science-initiatieven zoals de Berlin Declaration on Open Access (2003), maar richt zich op een breder aspect van openheid in de wetenschap. Waar de Berlin-verklaring vooral pleitte voor vrije toegang tot wetenschappelijke publicaties, gaat de Barcelona-verklaring over de openheid van alle onderzoeksinformatie, zoals metadata, financieringsstromen en evaluatiesystemen.
Deze verklaring sluit aan bij initiatieven zoals DORA (2012) en het Leiden Manifesto (2015), die zich verzetten tegen problematische evaluatiemethoden zoals de Journal Impact Factor. De Barcelona Declaration wil verder gaan door openheid als standaard te maken, transparantie in de onderzoeksinfrastructuur te bevorderen en de afhankelijkheid van commerciële databases te verminderen.
Het doel is een systeemverandering in hoe wetenschap wordt georganiseerd en beoordeeld. In plaats van alleen open publicaties, moet ook de informatie over onderzoek zelf – van financiering tot impact – publiek en toegankelijk worden, om zo eerlijkere en duurzamere wetenschappelijke praktijken te ondersteunen.
Barcelona Declaration
Het Brancheprotocol Kwaliteitszorg Onderzoek (BKO) 2023-2028 is een raamwerk opgesteld door de Vereniging Hogescholen om de kwaliteit van praktijkgericht onderzoek aan hogescholen te waarborgen en te bevorderen. Het protocol beschrijft de doelstellingen en opzet van periodieke evaluaties (visitaties) van onderzoekseenheden, de rol van de Commissie Evaluatie Kwaliteitszorg Onderzoek (CEKO) die toezicht houdt op de uitvoering, en de landelijke monitor die de ontwikkelingen in het praktijkgericht onderzoek volgt.
Een belangrijk aspect van het BKO is de zesjaarlijkse visitatiecyclus, waarbij onafhankelijke panels de kwaliteit en relevantie van onderzoekseenheden beoordelen. Deze evaluaties zijn gebaseerd op vier standaarden: het onderzoeksprofiel en -programma, de doorwerking van het onderzoek, de kwaliteitsborging en de organisatie van de onderzoekseenheid. Het protocol heeft een ontwikkelingsgerichte benadering, wat betekent dat het gericht is op continue verbetering en aanpassing aan veranderende maatschappelijke en wetenschappelijke eisen.
De CEKO speelt een cruciale rol door toezicht te houden op de naleving van het BKO, het evalueren van visitatierapporten en het geven van aanbevelingen ter verbetering. Jaarlijks publiceert de CEKO haar bevindingen in de Monitor Kwaliteitszorg Onderzoek, waarin trends en aandachtspunten worden besproken. Deze monitor fungeert als instrument voor transparantie en verantwoording, en ondersteunt hogescholen bij het versterken van hun onderzoekspraktijken.
Het BKO 2023-2028 benadrukt het belang van praktijkgericht onderzoek voor innovatie, onderwijsverbetering en maatschappelijke impact, en biedt een gestructureerde aanpak om de kwaliteit en effectiviteit van dit onderzoek te waarborgen.
Brancheprotocol Kwaliteitszorg Onderzoek (BKO) 2023 - 2028)
Horizon Europe is het belangrijkste financieringsprogramma van de Europese Unie voor onderzoek en innovatie, dat loopt van 2021 tot 2027 met een budget van €95,5 miljard. Het programma heeft als doel klimaatverandering aan te pakken, wetenschappelijke en technologische vooruitgang te stimuleren en de concurrentiekracht van Europa te versterken. Het ondersteunt fundamenteel en toegepast onderzoek, waarbij samenwerking tussen wetenschappers, bedrijven en overheden centraal staat.
Binnen Horizon Europe wordt gefocust op wetenschappelijke excellentie, het oplossen van maatschappelijke uitdagingen en het bevorderen van baanbrekende innovaties. Hierbij worden projecten gefinancierd op gebieden zoals gezondheid, energie, digitalisering en duurzaamheid. Ook biedt het programma ondersteuning aan innovatieve startups en bedrijven via de European Innovation Council. Door deze brede aanpak wil de EU internationale samenwerking versterken en Europese innovaties vertalen naar concrete toepassingen die bijdragen aan economische groei en maatschappelijke vooruitgang.
Horizon Europe (voorheen Horizon 2020)
Het Landelijk Integraal Onderzoeksondersteuningmodel (LIOM) is een referentiemodel ontwikkeld door zes Nederlandse hogescholen binnen de werkgroep Support van de Versterkingsagenda Praktijkgericht Onderzoek 2019-2020. Het model beschrijft de verschillende fasen die een onderzoeker doorloopt tijdens een onderzoeksproject en biedt per fase inzicht in de benodigde expertises en ondersteunende tools.
Het LIOM helpt hogescholen bij het implementeren en integreren van onderzoeksondersteuning binnen hun organisatiestructuur en dient als spiegel om te bepalen waar verdere ontwikkeling gewenst is. Daarnaast brengt het model relevante externe netwerken in kaart en benadrukt het de noodzaak van professionalisering en beleidsvorming op gebieden zoals Open Science, datamanagement en ethische toetsing.
Het LIOM fungeert als een hulpmiddel voor hogescholen om de kwaliteit en efficiëntie van hun praktijkgericht onderzoek te verbeteren.
Landelijk Integraal Onderzoekondersteuningsmodel voor hogescholen (liom)
Het Nationaal Plan Open Science (2017) beschrijft de Nederlandse strategie voor het bevorderen van open wetenschap. Het plan is opgesteld door de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU) en andere partners. Het doel is om wetenschappelijke kennis zo toegankelijk mogelijk te maken, zowel voor onderzoekers als voor de maatschappij.
De kernpunten van het plan zijn:
Open Access-publicaties – Alle wetenschappelijke publicaties moeten vrij
toegankelijk zijn.
Open Data – Onderzoeksdata moeten FAIR (Findable, Accessible, Interoperable, Reusable) zijn.
Erkenning en beloning – Onderzoekers moeten worden gewaardeerd voor open wetenschap.
Citizen Science – Betrokkenheid van burgers bij wetenschappelijk onderzoek stimuleren.
Het plan sluit aan bij Europese en internationale ontwikkelingen en vraagt samenwerking van alle betrokken partijen, waaronder universiteiten, onderzoeksinstellingen en financiers, om de overgang naar open science te versnellen.
Nationaal plan open science
De Nederlandse Gedragscode Wetenschappelijke Integriteit (2018) biedt richtlijnen voor verantwoord wetenschappelijk onderzoek in Nederland. De code, opgesteld door universiteiten, hogescholen en onderzoeksinstellingen, benoemt vijf principes: eerlijkheid, zorgvuldigheid, transparantie, onafhankelijkheid en verantwoordelijkheid.
Onderzoekers moeten deze principes toepassen in alle fasen van hun werk, van onderzoeksvraag tot publicatie. De code bevat normen voor goed wetenschappelijk gedrag en richtlijnen voor omgang met schendingen, zoals plagiaat of datamanipulatie. Instellingen zijn verantwoordelijk voor handhaving en bevorderen een open cultuur waarin integriteit centraal staat. De code sluit aan bij internationale richtlijnen en draagt bij aan vertrouwen in de wetenschap.
Nederlandse Gedragscode Wetenschappelijke Integriteit
De Handreiking Open Access Publiceren van de Vereniging Hogescholen biedt praktische richtlijnen voor onderzoekers in het hbo om hun werk open access te publiceren. Het document ondersteunt hogescholen bij de implementatie van open access-beleid en helpt onderzoekers bij het kiezen van geschikte publicatiekanalen.
Belangrijke onderwerpen in de handreiking zijn:
Waarom open access? – Voordelen zoals brede toegankelijkheid, meer zichtbaarheid en impact van onderzoek.
Hoe publiceer je open access? – Opties zoals de gouden route (publicatie in open access-tijdschriften) en groene route (zelfarchivering in repositories).
Creative Commons-licenties – Uitleg over licenties zoals CC-BY, die hergebruik en verspreiding vergemakkelijken.
Ondersteuning en financiering – Beschikbare middelen en regelingen binnen hogescholen.
Kwaliteit en auteursrechten – Waarborgen van wetenschappelijke kwaliteit en bescherming van rechten van auteurs.
De handreiking helpt onderzoekers effectief bij te dragen aan een open en toegankelijke wetenschappelijke omgeving.
Handreiking open access publiceren (VH)
Het document Model Open Access Publicatiebeleid van de Vereniging Hogescholen beschrijft richtlijnen voor open access-publicaties binnen het Nederlandse hoger beroepsonderwijs (hbo). Het doel is om onderzoeksresultaten vrij toegankelijk te maken voor iedereen, inclusief onderzoekers, professionals en het bredere publiek.
De kernpunten van het beleid zijn:
Open Access als norm – Alle hbo-onderzoekspublicaties moeten zonder financiële of juridische barrières toegankelijk zijn.
Gebruik van Creative Commons-licenties – Publicaties worden standaard voorzien van een CC-BY-licentie, waardoor hergebruik en verspreiding worden vergemakkelijkt.
Ondersteuning door hogescholen – Instellingen stimuleren en faciliteren open access-publiceren, onder meer via repositories en publicatieplatforms.
Samenwerking en beleid – Hogescholen werken samen met andere partijen om open science en kennisdeling te bevorderen.
Het model sluit aan bij nationale en internationale ontwikkelingen in open science en draagt bij aan een transparanter en inclusiever wetenschappelijk landschap.
Model open access publicatiebeleid (VH)
De Verkenning Open Access (januari 2022) van de Vereniging Hogescholen biedt biedt een analyse van de stand van zaken rondom open access-publiceren binnen het hbo en formuleert aanbevelingen voor verdere ontwikkeling. Het document benadrukt het belang van open toegankelijkheid van hbo-onderzoek om kennisdeling met de maatschappij te bevorderen.
Belangrijke punten uit de verkenning:
Huidige situatie – Open access-publiceren in het hbo groeit, maar kent nog uitdagingen zoals financiering en infrastructuur.
Publicatiekanalen – De rol van repositories, open access-tijdschriften en alternatieve publicatievormen.
Beleidsontwikkeling – De noodzaak van een geharmoniseerd beleid binnen hogescholen en afstemming met nationale en internationale initiatieven.
Auteursrechten en licenties – Gebruik van Creative Commons-licenties om hergebruik en verspreiding te vergemakkelijken.
Aanbevelingen – Ondersteuning door instellingen, financiering van publicatiekosten en verdere stimulering van open science.
Deze verkenning draagt bij aan de verdere integratie van open access binnen het hbo.
Verkenning open access in het hbo (VH)
Het Addendum to the Coalition S Guidance on the Implementation of Plan S bevat aanvullende richtlijnen en principes voor de uitvoering van Plan S, een initiatief dat open access-publicatie van wetenschappelijk onderzoek bevordert. Plan S, gesteund door onderzoeksfinanciers wereldwijd, verplicht onderzoekers om hun publicaties direct open access te maken.
Belangrijke punten in het addendum:
Directe open toegang – Alle door subsidies gefinancierde publicaties moeten onmiddellijk vrij toegankelijk zijn, zonder embargo’s.
Transparante publicatiekosten – Uitgevers moeten duidelijkheid geven over kosten en verdienmodellen.
Creative Commons-licenties – Standaard gebruik van CC-BY-licenties om hergebruik en verspreiding mogelijk te maken.
Geen hybride tijdschriften – Gefinancierd onderzoek mag niet achter betaalmuren blijven via hybride modellen.
Internationale samenwerking – Afstemming met instellingen en financiers om de transitie naar open science te versnellen.
Dit addendum verduidelijkt de implementatie van Plan S en versterkt de open access-beweging wereldwijd.
Plan S